مقاله راه یافته به

جشنواره حضرت علی اکبر علیه السلام جوان سرباز

در آستانه تولد صدسالگی قانون سربازی قرار داریم قانونی که پس از یک قرن کماکان بدون تغییر باقی مانده است و حالا در همه ی ابعاد زندگی اثر می گذارد وضعیت تحصیلی، موقعیت شغلی ، فرصت های اجتماعی و یا هرکاری برای معافیت از سربازی.

حالا چرا؟چون در جهانی که به سرعت فوق العاده در حال پیشرفت است نه یک ماه نه ده ماه که 21 تا 24 ماه از بهترین سالهای زندگی در کمترین میزان بازدهی و با در آمدی کمتر از 2000 تومان در روز سپری می شود 8000 ساعت برای هر سرباز ، زمانی که می توانست صرف تشکیل خانواده ، یادگیری تخصص و یا راه اندازی کسب و کار بشود سربازی پس از دوسال تمام می شود و یک جوان بدون هیچ حمایتی رها می شود در صورتی که درسی که خوانده بوده از یادش رفته است و دو سال هم از بازار کار دور بوده است. این فقط مشکل پسران جوان نیست مشکل پدر ومادر ها همسر و فرزند هم هست هرسال 500 هزار جوان به سربازی می روند و سربازی می شود مشکل میلیونها نفر .

ایران جزء معدود کشورهائی است که سربازی آماتوری را با این مدت طولانی ادامه می دهد مگر اینکه سربازی تغییر کند. تا بحال راهکارهای خوبی مطرح شده است مثل سربازی حرفه ای ،سربازی علمی تخصصی ، سربازان اقتصاد و فرهنگ و دهها ایده دیگر راهکارهائی عادلانه که می تواند سربازی را برای سربازان مفید و فرصت خوبی را برای خدمت به کشور باشد سربازی مفید یعنی بازگشت نخبگان و سرمایه های علمی پایین آمدن سن ازدواج  و فرزند آوری و گامی موثر در جهت تحقق سیاست های اقتصاد مقاومتی، این یک فرصت خیلی بزرگ است برای استفاده از ظرفیت فوق العاده جوانان ایرانی پیشرفت تکنولوژی نظامی و اقتداردفاعی ، حل مشکل ملی و مشکل مردم.

سربازی اجباری

تاریخچه سربازی اجباری:

از قرن ها پیش،مسئله نیاز به «سرباز» برای تامین امنیت و تقویت ارتش، در ایران و سایر کشورها یک چالش برای همه دولت ها محسوب می شده و راه حل های متعددی برای آن آزموده شده است. یکی از معروف ترین این راه حل ها،ایده «سرباز اجباری» بوده که شکل «مدرن» آن نخستین بار در دوره انقلاب فرانسه و در سال 1798 به کار گرفته شد تا نخستین جمهوری جهان مدرن بتواند با این طرح، از خود در مقابل حملات پادشاهی های اروپایی دفاع کند.

فرانسه با این اقدام، به ارتش بزرگ و قدرتمندی دست پیدا کرد که ظاهرا با هزینه ای اندک برای دولت این کشور به دست آمده بود و در بحبوحه تنش های بین المللی اواخر قرن هجدهم، امتیاز بزرگی برای دولت برخاسته از انقلاب این کشور به شمار می رفت. طی سال های 1800 تا 1813، بیش از دو میلیون و 600 هزار مرد فرانسوی به ارتش این کشور فرستاده شدند که در مقابل ارتش های حرفه ای ولی چند 10 هزار نفری سایر دولت های اروپا، قدرت ویران کننده ای را به نمایش می گذاشتند. ناپلئون با استفاده از این قدرت نظامی توانست «ارتش سلطنتی پروس» را شکست دهد تا ایده سربازی اجباری در سایر کشورها نیز به تدریج در قرن نوزدهم به کار گرفته شود.

خدمت وظیفه اجباری تا اواسط دهه نود، یعنی پس از فروپاشی جماهیر شوروی، غالب ترین شیوه سربازگیری در زمان صلح در بین کشورهای اروپایی باقی ماند. به همین سان، در سراسر دوره پیمان ورشو، یعنی از سال 1955 تا سال 1991، که رقیب مستقیم پیمان ناتو به شمار می آمد، تمامی اعضای این پیمان که قاطبه به اتفاق کشورهای اروپای شرقی را تشکیل می دادند از خدمت وظیفه برای سربازگیری استفاده می نمودند. بنابراین، این تنها پس از پایان جنگ سرد، یعنی فروپاشی جماهیر شوروی و پایان یافتن پیمان ورشو بود که دولت های اروپایی دیگر نیازی به خدمت وظیفه عمومی برای یک جنگ تمام عیار در اروپا نمی دیدند.

مولفه خطر جنگ برای براندازی نظام های به اصطلاح لیبرال سرمایه داری این کشورها، آنها را بر آن داشت تا آخرین لحظه اطمینان از برطرف شدن این خطر به سربازگیری اجباری همچنان ادامه دهند و این در حالی بود که چنین جنگی هیچ گاه رخ نداد. ذکر این نکته اظهر من الشمس می نماید که جمهوری اسلامی ایران از همان بدو تشکیل خود با تهدیدات نه تنها نظامی بلکه سیاسی و اقتصادی از سوی بلوک غرب و رژیم اشغالگر صهیونیستی مواجه بوده است که بسیاری از آن ها نیز عملی شده اند. بنابراین، بدیهی می نماید که جمهوری اسلامی ایران همان منطق اروپا را در این راستا ادامه دهد زیرا در سال 1990، از بین 27 کشور کنونی عضو اتحادیه اروپا، 23 کشور از خدمت وظیفه برای سربازگیری استفاده می کردند

اما نقطه اوج این ایده در قرن بیستم و با وقوع جنگ های جهانی بود، به طوری که در زمان جنگ دوم کشورهای بریتانیا و شوروی، سربازی را برای زنان نیز اجباری کردند. دولت ایالات متحده نیز در سال های پایانی این جنگ، تصمیم به اجباری کردن سربازی برای زنان گرفت، با این تفاوت که قرار شد زنان فقط برای «پرستاری» به نبردها اعزام شوند.

هر چند با شکست ژاپن، این ایده به مرحله اجرا نرسید. با اینحال قانون سربازی اجباری در آمریکا تا سال ها بعد ادامه یافت و به ویژه با وقوع جنگ ویتنام، مخالفان سرشناسی همچون «محمد علی کلی»یا «میلتون فریدمن» پیدا کرد. البته با وجود اجباری بودن سربازی در آمریکا،تبصره های زیادی نیز روی آن وجود داشت و تغییرات متعددی نیز در آن صورت گرفت. از جمله در سال 1917، قانونی به نام «سیستم خدمت انتخابی» در آمریکا به تصویب رسید که هنوز هم شیوه اصلاح شده آن در حال اجراست.

مطابق این قانون، همه مردان 18 تا 25 ساله باید اطلاعات خود را در این سیستم ثبت کنند و در حال حاضر نیز استفاده از خدمات اجتماعی زیادی در این کشور برای مردان،مستلزم ثبت نام کردن در این سیستم است. در زمان صلح، ثبت نام در این سیستم افراد را مجبور به شرکت در دوره های آموزش نظامی یا صورت های دیگر خدمت سربازی عمومی نمی کند ولی افراد متعهد می شوند در زمان جنگ و در صورت لزوم، برای دفاع از کشور اقدام کنند.

با اینحال ایالات متحده یکی از نخستین کشورهایی بود که تصمیم به لغو سیستم سربازی اجباری در سال 1973 گرفت که تحت فشار افکار عمومی و به خصوص پس از اعتراضات صورت گرفته طی دوره جنگ ویتنام صورت گرفت. این موضوع نخستین بار در کمپین انتخاباتی ریچارد نیکسون در سال 1968 مطرح شده بود و یک سال پس از پایان جنگ ویتنام درسال 1972 عملی شد.

در سال های بعد کشورهای بیشتر و بیشتری تصمیم به لغو سیستم سربازی اجباری گرفتند و استفاده از ارتش های حرفه ای مجددا رواج بیشتری پیدا کرد. به عنوان مثال کشور فرانسه که پایه گذار سیستم مدرن سربازی همگانی بود، 203 سال پس از اجرای این قانون توسط ناپلئون، سرانجام و در سال 2001 خدمت سربازی را به طور کامل لغو کرد

در کشورمان ایران هم خدمت سربازی اجباری در نهم آبان ۱۲۹۴ تصویب و در زمان رضاخان اجرایی شد نخستین بار در ایران در 16 خرداد 1304 هجری شمسی (1905 میلادی) و در زمان حکومت رضاخان بود که نظام وظیفه عمومی به تصویب رسید و شکل قانون به خود گرفت. طی این دوره خدمت سربازی در ایران در عمر 88 ساله خود نام های مختلفی مانند محافظ، گارد جاویدان، یاران فناناپذیر، قزلباش، قوای محلی، تفنگچی لر، قوللر، نسقچی لر، سپاهیان ایلات و قوای ولایتی به خود گرفته است اما نکته مهم در این میان ضرورت خدمت سربازی و به اصطلاح سربازگیری بوده که همواره بر آن تاکید می شده است.

رضاشاه که می‌خواست ارتش‌های قبیله‌ای و عشیره‌ای را حذف کند در اقدامی تقلیدی از کشور‌های اروپایی به تصویب قانون نظام وظیفه عمومی مبادرت کرد که در آن زمان با مخالفت علما و مراجع روبرو شد. از جمله آیت الله نورالله اصفهانی که مخالفت با قانون نظام وظیفه را در راس اهداف شش‌گانه قیامش علیه رضاشاه قرار داد. هر چند که سرانجام به واسطه شهادتش این مخالفت ناکام ماند. قیام آیت الله نورالله اصفهانی و اهداف آن با تایید علما و مراجع آن زمان مانند آیه الله العظمی شیخ ابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله بهبهانی، میرزا هاشم آشتیانی و شهید مدرس همراه بود. شهید مدرس نیز در مجلس مخالفت خود را ابراز داشت و در نطق خود با اشاره به خاطرات اقامت هشت ساله‌اش در بین النهرین (عراق) این قانون را از دلایل نارضایتی مردم عراق از دولت عثمانی دانسته و فرمود: «بالاخره مملکت را گرفتن قشون عمومی از دست عثمانی به در برد. چون خلاف طبیعت مردم بود.»

 همچنین اعضای حوزه علمیه تهران در نامه‌ای به آیت الله نورالله اصفهانی ضمن حمایت از قیام ایشان، تاکید می‌کنند که «تمام آقایان حجج اسلام و حصون ایمان دامت برکاتهم از امورات شخصیه و مشاغل نوعیه خود دست برداشته‌اند و متفقا به کلمه واحده در مقام… جلوگیری از هر قبیل قوانینی که به خلاف قوانین مقدسه اسلام وضع شود قیام و اقدام دارند، بالاخص در قضیه نظام اجباری که فوق العاده از تحمل خارج و طاقت فرساست. امید است که به همم عالیه آن ذوات مقدسه[ائمه اطهار] و جدیت کامله و پافشاری، رفع و دفع این قانون جابرانه و خانمان ویران‌کن شود.» ( مراجعه شود به کتاب‌ اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، موسی نجفی، صفحات ۲۶۸-۲۴۲)

بنابراین با توجه به روند طی شده در جهان و کشور، می توان بیان کرد که قانون سربازی همگانی، یک پدیده «بومی» و مطابق با آداب و رسوم ایرانی نیست و از روی الگوهایی گرفته شده که در کشورهای دیگر وجود داشته است. این شیوه، در مقاطعی از تاریخ با توجه به مقتضیات و تجربیات روز،پاسخگوی نیاز کشورها برای داشتن ارتش قوی بوده است ولی با تغییرات صورت گرفته در وضعیت نظامی، اقتصادی و اجتماعی کشورها و همچنین وجود مخالفت های عمومی که در اکثر کشورهای جهان با چنین قوانینی شکل گرفته، زمینه برای انتقال از شیوه قدیمی سربازی همگانی به شیوه جدید ایجاد ارتش حرفه ای فراهم شد

در دین اسلام هم تا به امروز توجیه و استنادی در اجباری بودن خدمت سربازی بخصوص در دوران صلح مطرح نشده است. کتاب تفسیر موضوعی نهج البلاغه، اثر مصطفی دلشاد تهرانی (صفحات ۸۷ الی ۸۹) به پاسداشت آزادی در حکومت امیر مومنان(ع) اشاره نموده و در قسمتی از آن به نقل از اندیشمند برجسته معاصر، جناب جرج جرداق نوشته است: "برای علی بن ابی طالب در جنگ، یاران و همراهانی لازم و ضروری بود، ولی علی هیچ یک از دوستان و یاران و نزدیکان خود را بر جهاد و پیکار مجبور نساخت، و با اینکه حق ولایت و حکومت داشت، و قدرت و نفوذ هم در دست وی بود، و می توانست در جنگ با قاسطین تبهکار، مردم را در پهلوی خود نگه دارد، ولی او هیچ کس را به این کار وادار نکرد." توجه کنید که امام حتی در دوران جنگ هم مردم و یارانش را اجبار به خدمت نظامی نمی کرده چه رسد به دوران صلح. جدا از استدلال شرعی، استدلال عقلی (که مطمئنا شرع از عقل جدا نیست) خدمت سربازی اجباری در دوران صلح هم مورد اشکالات جدی است.

سربازی در دیگر کشورها چگونه است؟

با نگاهی به کشورهایی که خدمت اجباری 18 ماه یا بیشتر دارند می توان فهمید که چنین سیاستی در بین چه نوع کشورهایی مرسوم است. بورکینافاسو، ارمنستان، تاجیکستان، ترکمنستان، کره شمالی، کنگو، کوبا،گینه، لیبی، مصر، سودان، سوریه، سومالی و ... خدمت وظیفه 18 ماه یا بیشتر دارند. البته در این کشورها هم حقوق سربازان معادل یک کارمند بوده و به نظر نمی رسد در هیچ کدام جوانان کشورشان را به صورت تقریبا رایگان به کار بگیرند.

اکثر کشورهایی را که خدمت وظیفه را همچنان حفظ کرده اند می توان به دو دسته تقسیم بندی کرد. دسته نخست، کشورهایی هستند که درگیر مناقشات ارضی هستند یا حداقل با یک تهدید ارضی مشهود مواجه هستند و از جمله آن ها می توان به یونان، قبرس و استونی اشاره کرد. در این موارد، وضعیت امنیتی ویژه ای که این کشورها با آن مواجه هستند، همچنان به عنوان دلیلی موجه برای احضار به خدمت عمل می کند. دسته دوم نیز کشورهایی بی طرف همچون اتریش، سودان و فنلاند می باشند. برای این کشورها،تطبیق دادن ارتش و سیاست های دفاعی با محیط راهبردی پس از جنگ سرد به یک چالش ویژه بدل شده است... 

در سایر کشورهایی نیز که هنوز سیستم سربازی عمومی در آنها لغو نشده راه حل های جایگزینی مثل فروش خدمت سربازی یا شیوه های دیگر به اجرا گذاشته شده است. به عنوان مثال،ترکیه یکی از کشورهایی است که هنوز سیستم سربازی عمومی در آن وجود دارد. در ترکیه خدمت نظامی اجباری برای شهروندان مردی که بین سنین 20 تا 41 سال هستند (با کمی استثنا) اعمال می شود.

و شاید بد نباشدبه قیاس شرایط خدمت وظیفه در کشورمان با‌ دیگر کشور‌های جهان در باب مدت زمان خدمت، سن مشمولیت، شرایط خرید خدمت و... بپردازیم

در مجموع 61 درصد کشورهای جهان (123 کشور) سربازی اجباری ندارند، 11 درصد (24 کشور) سربازی به مدت یک سال و کمتر دارند، 4 درصد (7 کشور) صرفا در امور مدنی یا به صورت نظامی غیر مسلح سربازی دارند، 7 درصد (14 کشور) از سربازی انتخابی بهره می‌برند، 8 درصد (15 کشور) از ترکیب نیروهای داوطلب و اجباری استفاده می‌کنند و در انتها 9 درصد (ایران و 16 کشور دیگر) سربازی اجباری به مدت بیش از یک سال و البته غیر انتخابی را به اجرا می‌گذارند.

 مصائب سربازی اجباری:

بر‌اساس پژوهشی که درباره خدمت سربازی و شیوه آن در کشورهای مختلف‌ انجام شده است، ایران بین 24 کشوری است که خدمت سربازی، اجباری و بیش از 18 ماه به طول می‌انجامد. این درحالی است که در 100 کشور جهان خدمت اجباری لغو شده است. در چهار کشور خدمت اجباری فقط در شرایط خاص مثل جنگ و بحران‌های خاص انجام می‌گیرد و در 10 کشور طول خدمت اجباری کمتر از 18 ماه است که با افزایش میزان تحصیلات، زمان آن کاهش پیدا می‌کند.

فواید سربازی اجباری:

 از جمله مهم‌ترین فواید سربازی می توان به موارد زیر اشاره کرد

 ۱- بهره‌مندی دولت از نیروی جوان ارزان است.

۲- بخش آموزش نظامی آن موجب تقویت روحیه نظامی و آشنایی جوانان با مسایل نظامی برای روز مبادا می‌شود.

۳- برخی از پدران و مادران نیز خدمت سربازی را باعث مرد شدن پسرانشان می‌دانند.

مضرات سربازی اجباری:

اما برای سربازی مضرات زیادی نیز می‌توان برشمرد که این فواید را تحت الشعاع قرار می‌دهد. به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. از دست دادن موقعیت های شغلی. همان طور که ذکر شد شارع مقدس مرد را نان آور خانواده معرفی کرده است، مردی که دو سال از عمرش را باید در سربازی اجباری بگذراند، دیر وارد بازار کار خواهد شد و روشن است که بسیاری از مشاغل را از دست می دهد، ضمن این که کارفرمایان در بسیاری مشاغل زنان را جایگزین مردان خواهند کرد. اکنون نظام وظیفه بسیاری از فرصت‌های مربوط به اشتغال را به خود اختصاص داده است. بر اساس آمار موجود اکنون میزان شغل ایجاد شده در کشور به میزان جوانانی که در آن سال بایستی وارد بازار کار شوند نزدیک شده است. اما مشکل در حجم عظیم بیکاران مانده از سال‌های قبل است. با حذف سربازی و اختصاص فرصت‌ها به این جوانان، می‌توان تا حد زیادی از حجم عظیم بیکاران کاست و بر نرخ بالای بیکاری در ایران فایق آمد. شاید راحت‌ترین راه برای فایق آمدن بر بیکاری حذف سربازی باشد. در مواردی هم که استخدام صورت می‌گیرد شرکتها و حتی سازمانهای دولتی با سو استفاده از نداشتن کارت پایان خدمت جوانان را با حقوق کم، بدون بیمه و هر گونه تضمین و آینده شغلی استخدام می‌کنند.

2- حتی اگر کشور مشکل بیکاری نداشت باز هم سربازی از مهمترین موانع اشتغال بود. نه فقط اینکه امکان اشتغال در مشاغل استخدامی اعم از دولتی و غیر دولتی از جوانان سرباز سلب می‌شود بلکه بسیاری مشاغل آزاد هم هستند که نیاز به برنامه ریزی و تداوم کار دارند که سربازی با وقفه‌ای که ایجاد می‌کند از ابتدا مانع رفتن جوانان به سوی آن کارها می‌شود ؛ که دو تاثیر منفی دارد : اول اینکه باعث تاخیر در مولد شدن جوانان و ضرر کلان به اقتصاد کشور می‌شود. کافی است تعداد جوانانی که به سربازی می‌روند را در میزانی که می‌توانستند بر تولید ناخالص داخلی بیفزایند ضرب کنید تا حجم ضرر آشکار شود. دوم آنکه سبب تاخیر در ازدواج می‌شود که اثرات سو آن بر کسی پوشیده نیست. این مساله خود سبب بروز بزهکاری‌های فراوان اجتماعی می‌شود.

3. این موضوع باعث بالا رفتن سن ازدواج مردان و به تبع بانوان کشور شده است، که هم عدالت فردی را مخدوش می نماید(ممکن است سبب ارتکاب گناه شود)، هم به عدالت اجتماعی آسیب می رساند. و همچنین بر فرزند اوری و افزایش جمعیت که مورد توصیه رهبر انقلاب قرار دارد هم تاثیر منفی می گذارد

4. عدم امکان تحصیلات با آرامش روانی. ملاحظه شده است که به تدریج میزان تحصیلات خانم ها در جامعه ما نسبت به آقایان فزونی گرفته است، شاید یکی از دلایل آن مانعی به نام سربازی باشد.

5. طولانی بودن این مدت به نوعی نیروهای جوان کشور را فرسوده می نماید، و نوعی ظلم به استعدادهای آنهاست. به هر حال هر یک از افراد بشر دارای استعداد خاصی است که باید مورد بهترین استفاده قرار گیرد. و در اولین فرصت و به بهترین شکل شکوفا شود.

6- سایه شوم سربازی چون کابوسی همواره بر سر جوانان از آغاز نوجوانی تا جوانی هست که موجب انواع اضطراب و اثرات سوء روانی می‌شود. در طول سربازی نیز دوری از خانواده، فشار جنسی، اضطراب از آینده نامعلوم و غیره انواع بحرانهای روحی برای جوانان به ارمغان می‌آورد که بعضا به بیماری‌های حاد روانی، افسردگی و حتی خودکشی منجر می‌شود.

  7- بسیاری از جوانان ایرانی که در خارج از کشور هستند می‌خواهند به کشور خود برگردند و به نام ایران دستاوردهای علمی خود را ثبت کنند ولی خدمت سربازی خود آنها و یا فرزندانشان مانع است. راهکار مسوولین شاید این باشد که سربازی را برای آنها حذف کنند یا فروشی سازند ولی این اقدام موجب تبعیض می‌شود و سربازی به یکی از منشاهای تبعیض بین کسانی که در خارج هستند و جوانان داخلی تبدیل می‌گردد که یقینا با شعار عدالت و عدم تبعیض در دولت اسلامی نمی‌خواند.

  8- ممکن است گفته شود که در شرایط کنونی نظام بین الملل به مصلحت نیست؛ اما اولا در دنیای امروز مساله امنیت بسیار نرم افزاری و ذهنی شده است و این اقدام اتفاقا نوعی پیام به دنیا است که ما آن قدر اعتماد داریم که سربازی را لغو می‌کنیم. ثانیا بار اصلی در جنگ بر دوش بسیجیان بود و چه بسیار جوانانی که قبل از سن قانونی می‌آمدند و تمایل به حضور در بسیج داشتند. و به گفته بسیاری از مسئولین مطلع نظامی یک دهم نیروی بسیجی برای مقابله با هر ارتشی کافی است

   9- در جنگهای پیچیده امروز و آینده از یک سرباز حداکثر دوساله و بدون گذراندن دوره‌های تخصصی که آموزش آن چندین سال طول می‌کشد چه کاری بر می‌آید. در واقع پیشرفت‌های تکنولوژیک کارایی سربازان وظیفه را به نحو چشمگیری کاهش داده است. به همین دلیل است که امروزه اکثر کشورهای دنیا به سمت ارتش حرفه‌ای رفته‌اند. اسامی این کشورها که بیش از نیمی از کشورهای دنیا هستند

10- سربازی یکی از اصلی‌ترین عوامل فرار مغزها می‌باشد. برای بسیاری از جوانانی که کشور را ترک می‌کنند فرار از سربازی یکی از مؤلفه‌های اصلی است و به خصوص آن که هر روز بر شمار کشورهایی که سربازی را حذف می‌کنند افزوده می‌شود و لذا در آن کشورها نیز نیازی به سربازی رفتن ندارند. کدام نخبه علمی حاضر است در ایران بماند در حالی که باید دو سال از بهترین سالهای عمرش را به بیهودگی بگذراند.

11- اگر یک بررسی دقیق و علمی و از منظر اقتصاد صورت پذیرد این نتیجه آشکار می‌گردد که سربازی در مجموع به ضرر دولت تمام می‌شود. چون جوانی که تصور کند از او بیگاری می‌کشند با عشق و علاقه فعالیت نمی‌کند و این مساله باعث کاهش جدی بهره‌وری می‌شود. چند کارمند دارای بهره‌وری از خیل سربازانی که بی‌انگیزه هستند مفیدتر و اقتصادی‌تر‌ند. در تحقیقاتی که موسسه جی‌ای‌او در خصوص هزینه‌های سربازی اجباری و سربازی حرفه‌ای پس از لغو سربازی اجباری آمریکا در سال 1973 انجام داد، دو اقتصاد‌دان اثبات کردند که هزینه‌های سربازگیری حرفه‌ای کمتر از سربازگیری اجباری است.

  12 – نکته‌ای که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اینکه بیشترین ضرر و زیان را در سربازی خانواده‌های کم بضاعت و فقیر می‌بینند. اما فقرا که جوانشان سرمایه کاریشان محسوب می‌شود و بایستی از پتانسیل جوانی فرزندانشان استفاده کنند دو سال از این نعمت خداداد محروم می‌شوند بایدفرزندان خانواده‌های فقیر و متوسط که عمدتا کمک خرج خانواده هستند، از خدمت سربازی معاف شوند

 13- اکنون تعداد کم فرزندان در خانوارهای ایرانی و تحولات فرهنگی مربوط به تربیت فرزندان منجر به توجهات زیاد خانواده‌ها به فرزندان شده و سبب نازپروردگی جوانان گردیده است. لذا تاثیرات مثبتی که در گذشته برای سربازی بر شمرده می‌شد امروزه اکثرا منتفی شده و به تاثیرات منفی مبدل گردیده است. به عبارت دیگر تغییر شیوه تربیتی خانواده‌ها تاثیرات مفید و سودمند سربازی در گذشته را به پیامدهای ناگوار و آسیب‌دیده تبدیل کرده است.

 14-کمیت نیروهای انسانی از عوامل مهم برای برنامه‌ریزی در امور نظامی است ولی وضعیت کنونی امکان این برنامه‌ریزی را تا حدود زیادی کاهش داده است. عواملی چون میزان تمایل جوانان به ادامه تحصیل، مدت تحصیل، میزان معافیت‌های پزشکی، تعداد کفالت‌ها، مهاجرت‌های به خارج از کشور، غایبان، فراریان، و… امکان برنامه‌ریزی و تخمین دقیق تعداد سربازان وظیفه را با دشواری‌های جدی روبرو کرده است که این امر استفاده بهینه از نیروهای سرباز را تحت الشعاع قرار داده است.

 ارتش حرفه ای :

سربازی میراث ناپلئون بناپارت است که توسط رضاشاه به ایران وارد شد. اما به مرور کشورهای جهان به ضعفها و ناکارآمدی های سربازی و ناسازگاری آن با حقوق بشر و حق انتخاب و آزادی جوانان پی بردند و به همین دلیل خدمت سربازی را حذف نموده و به جای آن ارتش حرفه ای را که مبتنی بر سربازی داوطلبانه است بنیان نهادند. در ارتش حرفه ای از سربازانی که به اجبار و به دلیل ترس از محرومیت از خدمات عمومی یا مجازات به سربازی می آیند، خبری نیست بلکه تنها از کسانی که مایلند در امور نظامی فعالیت کنند ثبت نام به عمل می آید و پس از تایید صلاحیتهای مندرج در قانون با آنها قراردادهای معمولا ۵ ساله به امضا می رسد و در مقابل دریافت حقوق و مزایای کافی به خدمت ارتش در می آیند. این سیستم به دلیل کارآمدی و فواید بی شمارش به سرعت در جهان رواج یافت و اکنون ۱۰۹ کشور از مجموع ۱۹۷ کشور جهان سربازی را حذف کرده و ارتش حرفه ای بنیان گذاشته اند. اکثر کشورهای باقی مانده نیز طرح هایی عمدتا ۵-۳ ساله برای ایجاد ارتش حرفه ای تدوین کرده اند

 چرا ارتش حرفه ای:

سه ویژگی عدم رضایت، کار بی‌مزد و رایگان و همچنین عدم امکان پیگیری مطلوبیت فردی و منافع شخصی باعث شده خدمت سربازی در ایران اجباری شمرده شود و نه‌تنها برای سرباز بلکه برای سیستم نظامی هم بازده نداشته باشد. از این‌رو باید سربازی اجباری از بین برود و به سمت سربازی حرفه‌ای همچون روش غالب کشورهای دنیا پیش برود.چون:

۱- ارتش‌ها به سوی تخصصی‌تر شدن پیش می‌روند و لذا ضرورت حضور افراد زبده بیشتر حس می‌شود و لازم است آن‌ها برای مسئولیت‌های واگذاری، آموزش‌های خاص ببینند و آموزش‌های فعلی کفاف نمی‌دهد و اگر آموزش‌ها را در شرایط کنونی افزایش دهیم زمانی برای خدمت سرباز باقی نمی‌ماند.

۲- آمار جوانان تحصیل کرده به شدت رو به فزونی است و اکثر جوانان دیپلم به بالا هستند و مسئولیت‌های واگذاری متناسب با تحصیلات آن‌ها نخواهد بود، لذا جوانان احساس می‌کنند که بهره‌وری از عمرشان نسبت به آنچه که در ایام سربازی به دست آورده‌اند متناسب نیست بنابر این عنوان می‌کنند که دو سال از عمر آنها تلف شده است. (اگر چه طول مدت سربازی یکسال و نیم است ولی معمولاً دو سال مطرح می‌کنند)

۳- علی رغم حقوق کم سربازان و شرایط فعلی هزینه های دولت به مراتب افزون‌تر از پرداخت به سربازان حرفه ای است.

۴- انگیزه در سرباز حرفه ای به مراتب بیشتر از سرباز عمومی است.

۵- بیت‌المال بهتر حفظ می‌شود. مانند خودروها، تأسیسات و … و ده‌ها دلیل دیگر را نیز می‌توان یافت.

6- اگر بعد از سه ماه آموزش اجباری ادامه دوره را به سربازی حرفه‌ای تبدیل کنیم هزینه‌هایی که نیروهای نظامی متحمل می‌شوند بسیار کاهش خواهد یافت.

الگوی مزبور امروزه شایع ترین مدل های خدمت سربازی در جهان است که البته دارای مزایا و همچنین معایبی است. از مهم ترین مزایای این سیستم می توان به: - افزایش کارآمدی نیروهای مسلح به دلیل تخصصی شدن خدمت- انگیزه بالای سربازان به دلیل اختیاری شدن خدمت- استفاده از فناوری های نوین، کاهش ریسک امنیتی، دفاعی- کاهش هزینه های اقتصادی دولت- کاهش تخلفاتی مانند فرار از خدمت و غیبت و ...- افزایش همبستگی سازمانی- کاهش تلفات انسانی اشاره کرد. همچنین بنا بر گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی این توع الگو معایبی دارد که عبارتند از : - محروم ماندن از نیروهای مردمی و داوطلب، ضعف فرهنگ سازی امنیت و دفاع در میان جامع و جوانان - افزایش بودجه نظامی در برخی موارد- ضعف در تربیت جوانان و جامعه پذیری

 مزایای ارتش حرفه ای:

سربازی حرفه ای(البته می تواند دوره های یک یا دو ماهه اموزش نظامی برای مردان و حتی زنان قرار داده شود تا توان دفاعی کشور برای مواقع خاص بالا رود)، علاوه بر نفی موارد بالا می تواند ثمرات زیر را داشته باشد:

1. افزایش کارایی نیروهای مسلح؛ یک گروه کوچک، حرفه‌ای و آموزش دیده از تعداد بی‌شمار سربازان وظیفه کم آموزش دیده کارا‌تر هستند. به خصوص آنکه امروزه شیوه جنگ‌ها تغییر کرده و فزونی نفرات عامل موثری در برتری نظامی نیست. با تبدیل خدمت اجباری به سربازی حرفه‌ای، عملا پادگان‌های آموزشی سراسر کشور به مجموعه‌های آموزشی تبدیل شده و حکم هنرستان‌هایی را خواهند یافت که فارغ‌التحصیلان آن‌ها مشکل چندانی برای ورود به بازار کار نخواهند یافت. ارتقای آموزش سبب کاهش فاصله های طبقاتی و گسترش عدالت است. در سربازی حرفه‌ای، نیروی نظامی توانمند‌تر می‌شود و بهتر می تواند وظیفه اش در ایجاد آرامش، امنیت و عدالت اجتماعی را محقق نماید. این روند حرفه‌ای شدن می‌تواند با افزایش سطح دوره‌های آموزشی برای سربازان، از ایشان نیروهایی بسازد که در مواقع لزوم کارایی بسیار بالاتری داشته باشند، چراکه تن دادن به روند حرفه‌ای به این معناست که مدت آموزش خدمت سربازی از حدود دو ماه فعلی به پروسه‌ای چندین ماهه و حتی تمامی طول مدت خدمت تبدیل شده و سربازان از قالب نیرویی که اندکی کار دفاعی آموخته، به متخصصانی تبدیل خواهند شد که تفاوت چندانی با افسران خود نخواهند داشت

2. افزایش تخصص گرایی نیروهای مسلح: مدت زمان اندک خدمت سربازی امکان تخصصی شدن نیروهای نظامی را به حداقل کاهش می‌دهد اما ارتش حرفه‌ای بر تخصصی شدن و حرفه‌ای شدن نیروهای نظامی استوار است.

3. انگیزه بالا: به علت آنکه سربازان در ارتش حرفه‌ای داوطلبانه آمده و حقوق کافی دریافت می‌کنند، دارای انگیزه بالایی هستند که با سربازان وظیفه به هیچ وجه قابل مقایسه نیست. حرفه‌ای شدن سربازی مانع از ورود افراد غیرمشتاق به عرصه نظامی‌گری شده و تبعات منفی‌ را که‌ گاه در حاشیه سربازی مطرح می‌شود، به شدت کاهش خواهد داد، چراکه در آن صورت کسانی در کسوت سربازی به خدمت مشغول خواهند شد که به اجبار تن به این کار نداده و به تبع آن، تمایلی برای گرایش به معضلات اجتماعی (مثل فرار از خدمت یا گرایش به سیگار) و... نخواهند داشت، چراکه به خدمت سربازی به عنوان شغلی می‌نگرند که هر چند ممکن است پیشه مادام العمر ایشان نباشد، ولی به ازای آن حقوق دریافت خواهند کرد و همین موضوع هم عاملی برای انگیزه بخشی بیشتر ایشان خواهد بود. ایجاد روحیه و نشاط از ملزومات اساسی تحقق عدالت است.در این حالت سربازی شغل است، نه خدمت اجباری! و می تواند فراخوانی باشد برای کسانی که هم اشتیاق به خدمتی از این دست را دارند، هم جویای کار بوده و به دنبال منبع مالی برای تأمین زندگی‌شان می‌گردند. به این صورت، جوانان به جای خدمت اجباری، زمانشان را در فراگیری و انجام یک شغل خواهند گذراند تا کار‌آفرینی در کشور تقویت شود و آمار بیکاری کاهش یابد. و می تواند گزینه‌ای برای اشتغال افراد کم بضاعت باشد، و عاملی مهم در جهت رفع ظلم اجتماعی باشد.

4. استفاده از فن آوری‌های نوین و پیشرفته: به دلیل آنکه در سیستم سربازی اجباری، سربازان زیاد و فراوانی در اختیار است، میزان استفاده از فن آوری‌های نوین در قیاس با ارتش حرفه‌ای کم و توسعه آن نیز آهنگی کند دارد.

5. کاهش ریسک امنیتی: سربازان وظیفه وارد اماکن و فضاهای نظامی می‌شوند و به علت تعداد زیاد و زمان اندک، امکان نظارت و گزینش تمام آن‌ها وجود ندارد و این امر ریسک امنیتی- اطلاعاتی را افزایش می‌دهد. سربازی حرفه‌ای این ریسک به حداقل می‌رساند.

6. کاهش هزینه‌های اقتصادی دولت: درست است که سربازان وظیفه در مقایسه با سربازان حرفه‌ای حقوق بسیار اندکی دریافت می‌کنند اما با توجه به تعداد بی‌شمارشان و از سوی دیگر هزینه‌های هنگفت صورت گرفته در سازمان وظیفه عمومی و... برای شناسایی، اعزام و یا معافیت مشمولین و نهایتا تعقیب فراریان و.... هزینه‌های سربازی وظیفه هم کم نیست. حال اگر ضریب کارآمدی این دو را در نظر بگیریم بی‌تردید هزینه‌های سربازی وظیفه بیشتر خواهد شد.

7. نداشتن معایب سربازی وظیفه: سربازی وظیفه در کنار محاسنی که دارد، معایبی نیز دارد که از فواید آن فزونی می‌گیرد و ارتش حرفه‌ای از بسیاری از این معایب مبراست: ایجاد دشواری در مسیر ازدواج جوانان (که ره گیری تاثیر آن در کاهش جمعیت کار دشواری نیست)، صعب نمودن و دیر وارد شدن جوانان به بازار کار، سپری شدن نزدیک به 2 سال عمر جوانان در مسیری مخالف خواست آنان، برخی مشکلات مشاهده شده در پادگان‌ها، دوری از خانواده، اضطراب‌ها و ناآرامی‌های روانی و...

وضعیت ارتش حرفه ای در جهان

از میان ۱۹۷ کشور جهان ۱۰۹ کشور سربازی را حذف کرده و ارتش حرفه ای دارند. ۲۹ کشور سربازی کمتر از یک سال دارند. در ۸ کشور از سربازان در امور نظامی مسلحانه استفاده نمی شود. ۱۰ کشور سربازی انتخابی دارند. ۱۵کشور از ترکیب سربازان داوطلب و اجباری استفاده می کنند. ایران به همراه ۲۵ کشور دیگر ۱۸ ماه و یا بیشتر سربازی، بدون حق انتخاب و همراه با به کار گیری در امور عملیاتی نظامی دارند؛ که متاسفانه نشان می دهد علی رغم تمام اصلاحات و بهبودها هنوز با وضع مطلوب فاصله داریم. در میان همسایگان ایران کشورهای افغانستان، عراق، عربستان، عمان، قطر، امارات متحده، پاکستان و بحرین سربازی اجباری را لغو کرده اند.

اگر امروزه توجیه ضرورت سربازی برای جوانان آسان نیست، در آینده و با توجه به روند رو به رشد ارتش حرفه ای و حذف سربازی در جهان، صعب و محال خواهد شد. از اکنون باید فکری کرد.

چند نکته درباره سربازی حرفه ای :

۱- امروزه که اکثر کشورها ارتش حرفه ای دارند و بسیاری در مسیر حرکت به سمت آن هستند، تحقق ارتش حرفه ای اجتناب ناپذیر شده و به همین دلیل است که ضرورت دارد نمایندگان مجلس در اصلاحیه خود بر این قانون به ارتش حرفه ای توجه کنند و الا به نظر می رسد در زمانی نه چندان دور مجددا این قانون باید به اصلاح سپرده شود.

۲- تحقق ارتش حرفه ای کاری نیست که بتوان در زمانی کوتاه آن را محقق کرد؛ چرا که این روند باید به صورتی انجام شود که به توان دفاعی نیروهای مسلح کوچکترین خدشه ای وارد نشود. به همین دلیل است که باز هم ضرورت دارد نمایندگان از هم اکنون به این مساله توجه کنند. به عنوان مثال کشورهایی چون آلبانی، استونی، اوکراین، صربستان، کرواسی هم اکنون طرح های ۳ تا ۵ ساله برای تحقق ارتش حرفه ای دارند که اکثرا در سال ۲۰۱۰ سربازی اجباری را حذف خواهند کرد. تایوان طرحی ده ساله طراحی کرده که هر سال ده درصد از شمار سربازان اجباری کم میشود. با توجه به تحولات اخیری که سپاه در ساختار خود ایجاد نموده بستر مناسبی برای گذار به ارتش حرفه ای ایجاد شده است.

۳- طرح ارتش حرفه ای منافاتی با استفاده از سربازی اجباری در زمان جنگ ندارد و می تواند تنها ناظر به زمان صلح باشد. چنانچه کشورهای زیر سربازی اجباری را حذف کرده و ارتش حرفه ای ایجاد کرده اند اما این حق را برای نیروهای مسلح گذاشته اند که در شرایط اضطراری مانند جنگ از سربازی اجباری هم بهره بگیرد: اتیوپی، بنگلادش، بلیز، هلند، شیلی، بلژیک، ایرلند، بولیوی، اروگوئه.

۴- طرح ارتش حرفه ای منافاتی با آموزش های دفاعی و نظامی به جوانان ندارد. چنانچه مثلا تایوان تاکید کرده که بعد از حرفه ای شدن ارتش، دوره سربازی حذف می شود اما دوره آموزش آن به قوت خود باقی خواهند ماند. اتفاقا بر اساس قانون اساسی ایران دوره آموزش سربازی قابل حذف شدن نیست اما می توان دوره بعد از آموزش را در یک روند تدریجی و برنامه ریزی شده حذف کرده و ارتش حرفه ای را جایگزین آن نمود.

 نتیجه گیری :

راهکارهائی برای بهبود سربازی اجباری و تغییر به سربازی حرفه ای:

سربازی از دو وجه “مدت سربازی” و “کمک هزینه” نیاز به اصلاح دارد که برای جلوگیری از فشار به دولت این دو به صورت مرحله‌ای صورت می پذیرد.

وجه اول: مدت سربازی

 مرحله اول: کاهش سریع مدت خدمت سربازی با توجه به این که اکنون تعداد جوانان آماده به خدمت بیشتر از تعداد مورد نیاز است و افزایش در کمک هزینه پرداختی به سربازان دارای فرزند به نحوی که کفاف نسبی زندگی را نماید وافزایش برای دیگر سربازان درحد مقدورات بودجه.

 مرحله دوم: تصویب قانون ممنوعیت به کار گیری سربازان در شهرک های مسکونی و مراکز تفریحی سپاه و ارتش و اجرای عملی و جدی آن و سپس کاهش متناسب با آن در مدت سربازی.

 مرحله سوم: حذف سربازی برای طیف وسیع‌تری از نخبگان که شامل تحصیلات عالیه و تعداد بیشتری از نخبگان کنکور و جشنواره‌های مهم مانند خوارزمی و نیز برای سربازان متاهل که سربازی مانع عمده ای در مسیر زندگی آنهاست..

 مرحله چهارم: استخراج موارد قابل حذف و مشاغلی که نیاز به سرباز ندارند ولی به آنها سرباز تعلق می گیرد و کاهش متناسب با آن در مدت سربازی.

 مرحله پنجم: استفاده از تکنولوژی‌ به جای سرباز در مواردی که امکان دارد و حذف متناسب با آن در خدمت سربازی. به عنوان مثال حذف تعداد بی‌شمار تلفنچی‌ها در سازمان‌ها و شهرک‌های نظامی و استفاده از منشی کامپیوتری، استفاده از دوربین در راهنمایی و رانندگی و….

 مرحله ششم: حذف خدمت سربازی و تصویب قانون ارتش حرفه‌ای و آموزش‌های نظامی دو ماهه به جوانان که می‌تواند در یکی از تابستانهای دوران دبیرستان برگزار شود تا پس از اخذ دیپلم جوانان آزاد و آسوده باشند.

 وجه دوم کمک هزینه:

 اکنون یک سرباز وظیفه ماهیانه مبلغ اندکی کمکی از دولت دریافت می‌کند که با آن حتی نمی‌تواند به شهر محل اقامت بازگرد ؛ در حالی که وقتی دولت جوانان را مجبور می‌سازد دو سال از عمر خود را صرف سربازی کنند خود آن جوان و خانواده او را از یک نیروی کار به مدت دوسال محروم می‌سازد؛ لذا بایستی تدابیری نیز اتخاذ کند که دیگر این جوانان سربار خانواده خود نباشند و برای تامین حداقل‌های زندگی دستشان توی جیب پدر نباشد. با توجه به این نکته و همزمان با مراحل بالا لازم است که مراحل زیر نیز طی شوند:

 مرحله اول: افزایش حقوق سربازان متاهل دارای فرزند به حدی که بتوانند بخشی از هزینه های مسکن و اولاد را تامین کنند.

 مرحله دوم: افزایش حقوق سربازان متاهل در حدی که سربازی مانعی برای زندگی مشترک نگردد.

 مرحله سوم: افزایش حقوق سربازان تحصیل کرده در حدی که ثمره تحصیل خود را احساس کنند.

 مرحله چهارم: افزایش حقوق سربازان وظیفه در حدی که برای تامین نیازهای خود محتاج خانواده و پدر نباشند.

 مرحله پنجم: افزایش حقوق برای تمام سربازان در حد منصفانه‌ای که نه تنها مانع ازداج نگشته بلکه مشوق آن نیز باشد.

 مرحله ششم: تحقق ارتش حرفه ای و داوطلبانه شدن سربازی، چرا که یقینا در صورت پرداخت حقوق منصفانه با استقبال جوانان روبرو می‌شود و نیروهای مسلح نیز آنان را درست و منطقی و صرفا درحد نیاز به کار می‌گیرد. ذکر این نکته لازم است که طرح های متعدد گفته شده از سوی برخی صاحب نظران و مسوولان برای اصلاح خدمت سربازی کارا نبوده و چیزی جز وصله و پینه کردن‌های مقطعی و بی حاصل نیست. راه حل اصلی حذف خدمت اجباری است. مجددا تاکید می‌شود که اگر گفته شود ارتش حرفه‌ای هزینه‌های زیاد دارد. این مساله دلیل نمی‌شود که وضعیت سربازی تداوم یابد بلکه مدت زمان لازم برای حذف سربازی اجباری را طولانی‌تر می‌سازد که در طول این زمان باید با کاهش خدمت سربازی و افزایش تدریجی حقوق سربازان به سوی این هدف حرکت کرد.

هر چند طرح بحث این موضوع خود فی نفسه ارزشمند بوده و موجب گشته است تا ادبیاتی جدید در این عرصه شکل گیرد؛ اما کمی ها و کاستی های موجود را نیز نباید از نظر دور داشت.صِرف استفاده از راهکار های به کار گرفته شده در دیگر کشورها بدون توجه به علل و عوامل آن و بسترهای تاریخی و ضرورت های اجتماعی،سیاسی،اقتصادی،نظامی و فرهنگی،نمی تواند ما را برای حرکت به سوی یک سیاست و راهکار آگاهانه و هدفمند فارغ از اهداف مقطعی و گذرا یاری رسان باشد.لذا ضروری می نماید تا با تامل و مطالعه بیشتر، رویکردی مناسب و هوشیارانه در قبال موضوع «خدمت وظیفه عمومی» و به موازات آن «سربازگیری حرفه ای» داشته باشیم تا ضمن خودداری از پذیرش محض و بی چون و چرای شیوه ها و روش های به کار گرفته شده در دیگر کشورها بتوانیم از تجارب آنها بهره مند شویم.از این رو ضروری است تا با توجه به شرایط سیاسی،نظامی و اقتصادی کشور خود به دنبال اتخاذ سیاست ها و به کارگیری شیوه های بومی باشیم تا به نیازهای اساسی و حیاتی جامعه ما به نحوی شایسته پاسخگو باشد.